Wat is doofblindheid?
Doofblindheid is een complexe beperking waarbij zowel het gehoor als het zicht is aangetast. Dat heeft ingrijpende gevolgen, bijvoorbeeld op het vlak van communicatie, sociale interacties en zelfstandigheid.
Doofblindheid is een verzamelnaam voor alle varianten in de combinatie van enerzijds slechtziendheid of blindheid en anderzijds slechthorendheid of doofheid. Hoewel sommige doofblinde personen volledig doof en blind zijn, hebben de meesten nog een bruikbaar restgehoor of restzicht. Met passende ondersteuning en hulpmiddelen kunnen die restfuncties maximaal worden benut om live een-op-eengesprekken mogelijk te maken.
Communicatie met doofblinden: een unieke en complexe uitdaging
Sommige doofblinden kunnen communiceren met behulp van hoortoestellen of -implantaten. Dat lukt vooral als de gesprekspartner duidelijk spreekt en de luisteromstandigheden gunstig zijn. Als de doofblinde persoon nog wat kan zien, kunnen liplezen of gebarentaal gebruikt worden, als de visuele omstandigheden wat betreft verlichting en contrast dat toelaten.
Voor doofblinden die niet volledig kunnen rekenen op visuele of auditieve informatie, is tactiele communicatie vaak de oplossing. Daarbij is het belangrijk om als gesprekspartner uitdrukkelijk contact te maken met de doofblinde persoon, zodat die weet dat u een gesprek wilt starten. Wees geduldig, zodat de persoon voldoende tijd krijgt om informatie te verwerken en over te brengen. Er bestaan verschillende technieken om de communicatie te ondersteunen. Welke techniek gebruikt wordt, hangt af van de individuele mogelijkheden van de doofblinde, de situatie en de vaardigheden van de gesprekspartner. Doorgaans gebruikt een doofblinde meerdere technieken, afhankelijk van de context. Een goed opgeleide tolk is vaak noodzakelijk om effectieve communicatie mogelijk te maken tussen doofblinden en zienden en horenden.
Een aantal communicatietechnieken die vaak gebruikt worden:
Hoofdletters worden met de vinger in de handpalm van de doofblinde persoon geschreven, wat gemakkelijk toepasbaar is. De doofblinde moet wel voldoende tastzin en een zeker synthesevermogen hebben.
Om deze communicatietechniek te gebruiken, moet u het Vlaamse handalfabet beheersen. Elke letter komt overeen met een specifieke vinger- en handstand. U vormt de letters in de lucht of in de handpalm van de doofblinde persoon. Afhankelijk van de methode (lucht of hand), is het belangrijk dat de doofblinde persoon voldoende gezichtsvermogen of tastzin heeft.
Het Lormalfabet bestaat uit strepen en punten die gevormd worden in de handpalm van de doofblinde persoon. De strepen en punten komen overeen met letters. Het Lormalfabet is eenvoudig aan te leren en is internationaal bekend. De doofblinde persoon moet echter voldoende synthesevermogen hebben en in staat zijn de boodschappen mentaal aan te vullen. Deze techniek is dus erg inspannend voor de doofblinde persoon, maar er kan snel mee gecommuniceerd worden.
Voor gebruik van tactiele gebarentaal is kennis van een gewone gebarentaal (bv. Vlaamse Gebarentaal, Nederlands met Gebaren) vereist. Bij deze techniek houdt de doofblinde persoon uw handen vast om gebaren te voelen, wat interactie en emotie-overdracht mogelijk maakt. Voor gebaren waarbij in de gewone gebarentaal de mimiek een belangrijke rol speelt, worden er in de tactiele gebarentaal bijkomende gebaren gebruikt.
Met haptic signs kunt u via vooraf afgesproken tekens of gebaren op het lichaam van de doofblinde persoon informatie over de omgeving, emoties en de sociale situatie overbrengen. Zo kan de doofblinde persoon de situatie beter begrijpen. Deze techniek wordt vaak gebruikt voor korte, snelle boodschappen en als aanvulling op andere communicatie.
Communicatiehulpmiddelen voor doofblinden
Naast technieken, kunnen ook hulpmiddelen extra ondersteuning bieden bij fysieke een-op-eengesprekken. De keuze van het hulpmiddel hangt af van de vaardigheden en de mogelijkheden van de gebruiker, zoals het al dan niet beheersen van braille, het restgehoor en het restzicht.
Voor personen met restgehoor
Voor personen die nog wat kunnen horen, kunnen luisterhulpmiddelen helpen om spraak te verstaan.
Luisterhulpmiddelen kunnen gewenste geluiden versterken en storend omgevingslawaai dempen. Voorbeelden van luisterhulpmiddelen zijn merkgebonden streamers, solo-apparatuur of een smartphone gebruikt als luisterhulpmiddel.
Meer informatie over luisterhulpmiddelen, vindt u in de hulpmiddelendatabank.
Voor personen met restzicht
Personen met restzicht kunnen gebruik maken van communicatie in grootschrift of tolken.
Bij communicatie in grootschrift worden letters in een formaat getypt of geschreven dat afgestemd is op wat de persoon nog kan zien. Daarvoor kan bijvoorbeeld een laptop, tablet of stift en papier gebruikt worden. De gebruikte lettergrootte moet aangepast zijn aan de visuele mogelijkheden van de doofblinde persoon. Als met een computer of tablet gewerkt wordt, dan kan ook het contrast en de kleurzetting aangepast worden. In de praktijk is het vaak de doofblinde die praat en de ziende gesprekspartner die schrijft.
Daarnaast spelen tolken ook een belangrijke rol in de communicatie met doofblinden. Bij personen die nog wat kunnen zien, kunnen verschillende vormen van tolkdiensten worden ingezet, waaronder VGT-tolken en schrijftolken.
- Een VGT-tolk zet live de gesproken taal om in Vlaamse Gebarentaal of Nederlands ondersteund met gebaren en omgekeerd. Soms houdt de doofblinde de handen van de tolk vast, zodat hij via tast de gebaren kan begrijpen (tactiele gebarentaal).
- Een schrijftolk is iemand die live het gesproken woord omzet in geschreven tekst, voor doofblinden in zeer grote letters (soms puntgrootte 48 of zelfs 72) en met een aangepast contrast. Er kan eventueel aanvullend gebruikgemaakt worden van een brailleleesregel.
Personen met zowel een auditieve als een visuele handicap, kunnen een recht op privétolkuren of L-uren krijgen voor 220 tolkuren per jaar. Meer informatie over tolken, vindt u op onze website.
Voor personen met geen of een zeer beperkte restzicht en restgehoor
Voor personen die geen braille beheersen
Wie geen braille beheerst, kan gebruik maken van een aanwijsboek of een grafisch-tactiel tablet.
Een aanwijsboek is een boek met afbeeldingen, woorden of symbolen die gebruikers via aanraking kunnen aanwijzen om hun wensen of behoeften te communiceren. Voor doofblinden kan een aangepast aanwijsboek worden gemaakt met vergrote en duidelijke visuele elementen gecombineerd met tactiele markeringen, zoals reliëfletters of texturen. Dat maakt het voor gebruikers mogelijk om zelfstandig keuzes te maken en gesprekken te beginnen of te ondersteunen.
Een grafisch-tactiel tablet is een te overwegen hulpmiddel voor een doofblinde die geen braille kent, maar wel in staat is om de vorm van een letter te (leren) herkennen en vervolgens ofwel verstaanbaar kan praten ofwel op een standaard toetsenbord zijn boodschap kan typen. De ziende typt zijn boodschap op een standaard toetsenbord waarbij de tekst letter per letter voelbaar wordt op het grafisch-tactiele scherm. Het grafisch-tactiele scherm kan ook figuren tonen en uiteraard ook braille.
Voorbeelden van dergelijke apparaten zijn:
- De Monarch(opent nieuw venster), waar een beeldscherm en toetsenbord op kan worden aangesloten. De fabrikant voorziet zelf een lcd-scherm(opent nieuw venster) als accessoire.
- De Hyperflat (opent nieuw venster)of de Tactile 2D(opent nieuw venster) zijn te overwegen voor wie geen braille kent, maar wel in staat is de vorm van een letter te herkennen. De input van tekst gaat via een standaard toetsenbord.
In de Hulpmiddelendatabank zijn die hulpmiddelen makkelijk terug te vinden als u zoekt op de naam van het hulpmiddel. Doofblindheid is erg individueel en de apparaten zijn zo uniek of recent beschikbaar dat we aanbevelen ze uit te proberen voor u ze aankoopt om er zeker van te zijn dat ze effectief een werkbare oplossing zijn.
Voor personen die braille beheersen
Wie wel braille beheerst, kan gebruik maken van een communicatietoestel voor doofblinden, een brailleleesregel of braillenotitietoestel.
De DeafBlind Communicator en de Screen Braille Communicator (SBC) waren goede voorbeelden van communicatietoestellen voor doofblinden. Met die toestellen kon de doofblinde zijn boodschap typen via een brailletoetsenbord. Die boodschap werd weergegeven op een lcd-schermpje, zodat de ziende gesprekspartner die kon lezen. Omgekeerd kon de gesprekspartner antwoorden via een azerty- of qwerty-toetsenbord, waarna het antwoord op de braillecel(len) van het communicatietoestel leesbaar werd voor de doofblinde gebruiker.
Er zijn op dit ogenblik geen specifieke communicatietoestellen voor doofblinden meer op de markt, maar andere courant gebruikte hulpmiddelen zoals een laptop met brailleleesregel, een notitietoestel met een tweede toetsenbord en een schermpje voor de ziende, of een combinatie van een notitietoestel met een tablet of smartphone bieden vergelijkbare functies.
Brailleleesregels, uitgerust met een brailletoetsenbord en draadloze verbindingen met een laptop, tablet of smartphone, zijn waardevolle hulpmiddelen voor communicatie tussen doofblinden en zienden. Een voorwaarde is dat de fabrikant een app aanbiedt waarmee tekst visueel kan worden weergegeven op het scherm en kan worden ingevoerd via spraakherkenning of een azerty- of qwerty-toetsenbord.
- Een goed voorbeeld is de Tabli App van HelpTech(opent nieuw venster). Die app maakt een draadloze verbinding mogelijk met compatibele brailleleesregels. De app is speciaal ontwikkeld voor Android-apparaten zoals smartphones en tablets. Daarmee kunnen doofblinden en zienden direct en eenvoudig met elkaar communiceren. De ziende kan alle informatie op een HelpTech-brailleleesregel in realtime volgen. Via het schermtoetsenbord kan de ziende tekst invoeren die onmiddellijk weergegeven wordt op de brailleleesregel. Beschikbare apparaten worden automatisch door Tabli herkend en gekoppeld.
- Een ander voorbeeld van HelpTech zijn de Activator Pro 64/80-brailleleesregels, die via spraakherkenning en spraakuitvoer via iPhone of iPad de communicatie tussen doofblinden en zienden realiseren. Dat gebeurt op een gelijkaardige manier als bij de Tabli.
- Daarnaast kan een laptop met brailleleesregel een praktische oplossing zijn voor communicatie.
Sommige braillenotitietoestellen hebben de mogelijkheid om een standaard toetsenbord aan te sluiten of hebben er een aan boord. Als er dan ook een beeldscherm kan aangesloten worden of ingebouwd is, wordt het een te overwegen oplossing als communicatiehulpmiddel voor doofblinden. Een voorbeeld van zo’n braillenotitietoestel is de InsideSUPRA van Insidevision(opent nieuw venster). Die biedt de mogelijkheid om een azerty- of qwerty-toetsenbord en een beeldscherm aan te sluiten waardoor directe interactie tussen een doofblinde en een ziende mogelijk wordt. Dat toestel, dat draait op Windows 11, biedt volledige toegankelijkheid. De doofblinde persoon kan zijn boodschap typen via het ingebouwde brailleklavier, terwijl de ziende een (draadloos) azerty- of qwerty-toetsenbord en een schermpje (via USB-C) kan aansluiten. Op de ingebouwde 32 braillecellen kan de boodschap gelezen worden. Elk standaard tekstprogramma (bv. WordPad) kan worden gebruikt voor communicatie. Ook dat hulpmiddel is te vinden in de Hulpmiddelendatabank.
Deze video geeft een goed beeld van de mogelijkheden: Hoe communiceer je met doofblinden?(opent nieuw venster)